Στην κοινωνία μας, γονείς και παιδιά μιλούν για τα επίπεδα νοημοσύνης και την ευφυΐα, πιστεύοντας ότι πρόκειται για ένα χάρισμα, περιορίζοντας τη συζήτηση αποκλειστικά γύρω από την «εξυπνάδα». Ωστόσο για την επιστήμη, η νοημοσύνη δεν είναι καθόλου μια μονοσήμαντη και εύκολα μετρήσιμη συμπεριφορά. Είναι η νοημοσύνη μια μονοσήμαντη ικανότητα ή συνδυασμός δεξιοτήτων; Αφορά έναν συνολικό τρόπο συμπεριφοράς; Αυξάνεται με την ανάπτυξη του ατόμου ή μειώνεται; Υπάρχουν πολλά είδη νοημοσύνης; Και βέβαια, μπορεί η νοημοσύνη ενός ανθρώπου να βελτιωθεί;

Η νοημοσύνη δεν είναι μια απλή δεξιότητα που οφείλεται αποκλειστικά σε γονιδιακούς παράγοντες, αντίθετα αποτελεί μια πολύπλοκη, ολιστική διεργασία που αναπτύσσεται σε σχέση με περιβαλλοντικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Η διάκριση σε συναισθηματική και κοινωνική νοημοσύνη είναι περισσότερο μια διάκριση περιεχομένου και όχι της ίδιας της διεργασίας, της ίδιας δηλαδή της αλληλεπίδρασης του οργανισμού μας, της ψυχολογίας μας και του περιβάλλοντος. Η συναισθηματική νοημοσύνη αφορά κυρίως την ικανότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται τα συναισθήματά του, να τα ερμηνεύει και έτσι ως έναν βαθμό να τα βιώνει με έναν αυθεντικό τρόπο. Ταυτόχρονα όμως αφορά και την ικανότητα ενός ατόμου να αντιλαμβάνεται τη συναισθηματική κατάσταση των άλλων γύρω του (ενσυναίσθηση), τα μηνύματα που ανταλλάσσονται και να ανταποκρίνεται σε αυτά.

Ομοίως η κοινωνική νοημοσύνη προκύπτει ως η ικανότητα του ατόμου να αντιλαμβάνεται τη θέση και τους ρόλους του σε πολύπλοκα κοινωνικά συστήματα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων, καθώς και τους ρόλους των άλλων. Με άλλα λόγια να αποκτά συνείδηση των προσδοκιών και των κανόνων που προκύπτουν από τα σχήματα και την οργάνωση των επικοινωνιών στα διάφορα κοινωνικά συμφραζόμενα στα οποία καλούμαστε να κοινωνικοποιηθούμε. Ως ευφυής χαρακτηρίζεται η συμπεριφορά που είναι εστιασμένη σε στόχους και εμφανίζει υψηλά επίπεδα προσαρμοστικότητας. Σύμφωνα με την Sternberg’s Triarchic Theory, (Papalia, D., Camp C., Feldman R.D. 2006) η νοημοσύνη μας διαμορφώνεται από τρεις καθοριστικούς παράγοντες:

• Τις δεξιότητες επεξεργασίας πληροφοριών (information-processing skills): που αφορoύν τη λήψη πληροφοριών από το περιβάλλον, την απόκτηση και την ανάκληση γνώσεων, την ανάπτυξη στρατηγικών, την αυτογνωσία και την αυτορύθμιση (που στην ψυχοδυναμική ορολογία περιγράφεται ως «παρατηρησιακό εγώ», δηλαδή της ικανότητας του ατόμου να εντοπίζει και να κατανοεί εις βάθος τα προβλήματά του).

• Την Εμπειρία (Experience): που αφορά την απόκτηση σχετικά σταθερών συμπεριφορών επίλυσης προβλημάτων που βοηθούν τα άτομα να ανταπεξέλθουν στις δοκιμασίες που προκύπτουν.

• Το Πλαίσιο/περιβάλλον (context): που αφορά την ικανότητα προσαρμογής του ατόμου σε διαρκώς μεταβαλλόμενα και ρευστά πλαίσια εντός των οποίων καλείται να δράσει, αλλά και στην επιλογή των πλαισίων εκείνων που θα επιτρέψουν την μάθηση και βελτίωση.

Οι έννοιες της γνωστικής, συναισθηματικής και κοινωνικής νοημοσύνης, στην πραγματικότητα αποτελούν στατιστικούς δείκτες ψυχομετρικών τεστ και συμβάσεις μετρήσεων. Αν όμως τις προσεγγίσουμε συστημικά, κοινωνιολογικά και πολιτισμικά, αντιλαμβανόμαστε ότι περιγράφουν πολύπλοκες διεργασίες όπως η προσαρμοστικότητα, η συνειδητότητα και η μάθηση, οι οποίες συσχετίζονται ισχυρά. Η νοημοσύνη μας, με όλα όσα μπορεί να αγκαλιάσει αυτός ο όρος, επηρεάζεται από τις συνθήκες τις οποίες μεγαλώνουμε: το οικογενειακό και σχολικό/εκπαιδευτικό περιβάλλον, το κοινωνικό στάτους, τον βαθμό κινητοποίησής μας απέναντι στους στόχους μας, τις εμπειρίες μας και βέβαια τα κυρίαρχα πρότυπα του πολιτισμού μας. Αν και υπάρχουν διάφορες θεωρίες παρόμοιες με αυτή που παρουσίασα, ο ορισμός της νοημοσύνης είναι σχεδόν αδύνατος. Αυτό που οι έρευνες αναδεικνύουν είναι πώς λειτουργεί και ποια χαρακτηριστικά έχει. Δεν υπάρχουν τεστ και εργαλεία μέτρησης τα οποία δίδουν ικανοποιητικές απαντήσεις και δεν επηρεάζονται από τα κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα της εποχής.

Αυτό που κατά τη γνώμη μου έχει σημασία είναι ότι η νοημοσύνη, που δεν ταυτίζεται με στενά στερεότυπα της «εξυπνάδας» και της «διάκρισης», δεν είναι κάτι δεδομένο που ενυπάρχει μέσα μας εκ γενετής αλλά παρουσιάζει πλαστικότητα κι επομένως μπορεί να βελτιωθεί. Η βελτίωση είναι για τον καθένα μας μοναδική, καθώς οι άνθρωποι έχουν τις δικές τους αδυναμίες και δυνατότητες, ανάλογες με το περιβάλλον στο οποίο γεννιούνται και αναπτύσσονται. Η συνεχής εκπαίδευση και η αυτοβελτίωση φαίνεται να συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διατήρηση των δεξιοτήτων που σχετίζονται με τη νοημοσύνη μας. Προβλήματα που συνδέονται με το γήρας και τη φυσιολογική φθορά του ανθρώπινου οργανισμού φαίνεται να επιταχύνονται αν δεν χρησιμοποιούμε δημιουργικά και αν δεν «ασκούμε» το μυαλό μας σε δοκιμασίες, στόχους και ετερόκλητα περιβάλλοντα.

Μπορούμε επομένως να γίνουμε αυτό που οραματιζόμαστε, με εκπαίδευση, στόχους και συνεχή προσαρμογή, φωτίζοντας τη θετική μας πλευρά. Μπορούμε δηλαδή, είτε μας θεωρούν ευφυείς είτε όχι, να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας και να νιώσουμε ικανοποίηση, ενθουσιασμό και ευεξία. Η χαμηλή ή υψηλή νοημοσύνη δεν είναι παρά state of mind, ας κάνουμε την επιλογή μας.

Βιβλιογραφική αναφορά: Papalia, D., Camp C., Feldman R.D. (2006). Adult Development and Aging. McGraw Hill.

Πετράς Χαράλαμπος
Coaching Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπευτής
Θεραπεία Τραύματος EMDR
Ιδρυτής & Διευθυντής του Athens Coaching Institute