Χρόνια ακούμε ότι η εποχή που οι άνθρωποι ασκούσαν ένα μόνο επάγγελμα εφ’ όρου ζωής έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Μία τέτοια εξέλιξη συχνά αντιμετωπίζεται με μια πικρή διάθεση, μιας και το αποτέλεσμά της φαντάζει η εργασιακή ανασφάλεια, η ανάγκη για επανεξειδίκευση και μία νέα δέσμευση σε μία νέα επαγγελματική κατεύθυνση.
Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα απλώς επιδείνωσε το κλίμα της επαγγελματικής απαισιοδοξίας. Η εργασία, αντί να είναι χαρά και δημιουργία, είναι στην καλύτερη περίπτωση ρουτίνα και στη χειρότερη αβεβαιότητα και αδιέξοδο ή απλώς ανύπαρκτη.
Θα μπορούσε όμως να είναι διαφορετικά; «Ναι» είναι η απάντηση. Οι περισσότεροι από εμάς είμαστε σωστοί και έχουμε πάθος για πράγματα που βρίσκονται (και) έξω από τις επαγγελματικές μας δραστηριότητες. Επίσης είμαστε καλοί σε παραπάνω από μία δραστηριότητα.
Κι αν υπήρχε ένας τρόπος να κάνουμε το χόμπι μας επάγγελμα; Ή να αποκτήσουμε πρόσθετες επαγγελματικές δραστηριότητες σε παραπάνω από έναν τομέα για να ενισχύσουμε το εισόδημά μας και να εκπληρώσουμε τον τάδε ή τον δείνα στόχο μας;
Αντίστοιχα, από την πλευρά της ζωής μας ως καταναλωτών, συχνά θέλουμε μία υπηρεσία, αλλά τη βρίσκουμε ακριβή. Θα ήμασταν διατεθειμένοι όμως να δεχτούμε να μας την παράσχει κάποιος μη επαγγελματίας έναντι χαμηλότερου κόστους. Πού μπορούμε να τον βρούμε όμως πέρα από τον κύκλο των φίλων μας; Η συνεργατική οικονομία (γνωστή και ως «sharing economy» ή «gig economy») απαντά σε πολλές από τις ανάγκες που έχουμε και ως παραγωγοί και ως καταναλωτές.
Η συνεργατική οικονομία είναι δραστηριότητες που βασίζονται στην ενεργοποίηση αδρανούς «κεφαλαίου», από την κενή θέση στο αυτοκίνητό μας μέχρι το άδειο δωμάτιο στο εξοχικό και από το ταλέντο μας στη μαγειρική μέχρι το τρυπάνι μας που κάθεται στην αποθήκη, για την εξυπηρέτηση κάποιου συμπολίτη μας που τη χρειάζεται. Το αντίτιμο μπορεί να είναι οικονομικό, σε είδος ή απλώς μία αίσθηση ικανοποίησης και προσφοράς.
Ο διαμεσολαβητής μεταξύ του παρόχου των υπηρεσιών και του προσώπου που τις χρειάζεται είναι διάφορες ηλεκτρονικές πλατφόρμες, που με αλγόριθμους, που λαμβάνουν υπ’ όψιν μία σειρά από δεδομένα, όπως τη γεωγραφική θέση, φέρνουν κοντά τους ενδιαφερομένους. Ωστόσο η συνεργατική οικονομία, ειδικά στο εξωτερικό, πηγαίνει πολύ πιο πέρα. Yπάρχουν πλατφόρμες για άτομα που προσφέρουν γκουρμέ γεύματα, για άτομα που ειδικεύονται στη συναρμολόγηση επίπλων, για να δανειστεί κάποιος μία ακριβή τσάντα ή ένα καλό σακάκι για κάποιο ιδιαίτερο ραντεβού. Ποιο είναι το κοινό σε όλα αυτά; Οι υπηρεσίες αυτές προσφέρονται όχι από επαγγελματίες, ή όχι μόνο από αυτούς, αλλά από άτομα της διπλανής πόρτας, που έχουν ένα ταλέντο ή κάποιο «κεφάλαιο» που κάθεται αναξιοποίητο.
Και πώς όμως θα εμπιστευτούμε έναν άγνωστο; Σε ένα εστιατόριο ξέρουμε, ή στην πραγματικότητα ελπίζουμε, ότι κάποιος κρατικός λειτουργός κάπως το έχει πρόσφατα ελέγξει. Πώς όμως ξέρουμε τι είδους οδηγός είναι αυτή την οποία θα νοικιάσουμε ή τι είδους νοικάρης είναι ο τουρίστας που θα βάλουμε για κάποια βράδια στο σπίτι μας;
Η απάντηση είναι το σύστημα αξιολόγησης που παρέχουν αυτές οι πλατφόρμες. Ο χρήστης αξιολογεί τον πάροχο και τούμπαλιν. Κάποιες πλατφόρμες, κυρίως στη μίσθωση οχημάτων, εκδιώχνουν παρόχους που δεν συγκεντρώνουν ένα συγκεκριμένο σκορ αξιολόγησης. Κατά συνέπεια, πριν συναλλαχθώ με κάποιον, ξέρω ήδη ποιος είναι, πόσο καλός είναι και τι θα συμβεί σε περίπτωση διαφωνίας που θα προκύψει κατά τη βραχύβια συνεργασία μας (οι καλές πλατφόρμες έχουν, όλες, πολύ συγκεκριμένους κανόνες ειρηνικής επίλυσης διαφορών).
Συγκρίνετε αυτό το σύστημα και τη νοοτροπία καλής παροχής υπηρεσιών που δημιουργεί με το παραδοσιακό σύστημα, όπου διαλέγεις ένα ταξί κατά τύχη, δεν ξέρεις ποιος είναι ο οδηγός, ούτε αυτός σε ξέρει και κατά πάσα πιθανότητα όχι μόνο δεν θα ξαναδείτε ο ένας τον άλλον, αλλά, και αν κάποιος μείνει ανικανοποίητος από τη συναλλαγή, δεν μπορεί να ενημερώσει ή να προφυλάξει τους υπόλοιπους μελλοντικούς συναλλασσόμενους.
Ένα ακόμα από τα χαρακτηριστικά της συνεργατικής οικονομίας είναι ότι μεγαλώνει την ευημερία όσων εμπλέκονται σε αυτή χωρίς να απαιτεί την παραγωγή νέου κεφαλαίου. Αντιθέτως δημιουργεί συνθήκες για την καλύτερη χρήση του υπάρχοντος κεφαλαίου.
Για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι ένα τρυπάνι οικιακής χρήσης δεν χρησιμοποιείται κατά μέσο όρο πάνω από μερικά λεπτά από τον μέσο ερασιτέχνη χρήστη. Συνήθως το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, και συχνά για χρόνια ολόκληρα, κάθεται ανενεργό. Αν μέσω μίας πλατφόρμας μπορώ να βρω κάποιον στη γειτονία να μου το νοικιάσει να κάνω τη δουλειά μου ή να μου το δανείσει από την καλή του την καρδία, έχουμε κερδίσει και οι δύο. Φυσικά το να μοιραζόμαστε το τρυπάνι με τον γείτονα δεν είναι σε καμία περίπτωση υποκατάστατο οικονομικής ανάπτυξης σε μεγάλη κλίμακα. Ωστόσο στην κλίμακα της γειτονιάς, με οικογένειες που βιώνουν οικονομικές δυσκολίες, είναι μια καλή λύση.
Μια συχνή ένσταση που έχει ο κόσμος για τη συνεργατική οικονομία είναι ότι δεν είναι και τίποτα καινούργιο. Πάντα χτυπούσαμε το κουδούνι του γείτονα και ζητούσαμε πράγματα ή πάντα ζητούσαμε από κάποιον να μας πετάξει μέχρι τον σταθμό του μετρό. Γιατί να μπλέκεται η τεχνολογία και το εμπορικό στοιχείο; Η απάντηση είναι ότι: α. οι καλοί μας γείτονες ή οι φίλοι μας δεν έχουν τα πάντα, για κάποια πράγματα πρέπει να ψάξουμε παραπέρα β. δεν είναι όλοι οι γείτονες καλοί, συμβαίνει, γ. πιο σημαντικό, η συνεργατική οικονομία μειώνει το έμμεσο κόστος συναλλαγής (opportunity cost).
Για να δώσω ένα παράδειγμα, ένα άτομο που ενδιαφέρεται να κοιμηθεί κάπου ένα βράδυ σε μία ξένη πόλη, αλλά δεν βρίσκει ξενοδοχείο για το βαλάντιό του, αντιμετωπίζει υψηλό έμμεσο κόστος συναλλαγής. Θα πρέπει να αρχίσει να ρωτά έναν έναν τους περαστικούς; Να αρχίσει να φωνάζει στην πλατεία του χωριού σαν τον τελάλη; Και αν ακόμα βρει κάποιον, πώς θα μπορέσει να εμπιστευτεί ο ένας τον άλλον; Η τεχνολογία που κινητοποιεί η συνεργατική οικονομία ευτυχώς απαντά αυτά τα ζητήματα.
Ωστόσο, ναι μεν η συνεργατική οικονομία δεν θα μπορούσε να είναι εδώ χωρίς τις ανάλογες τεχνολογίες ή χωρίς την ευρύτατη διάδοση των smartphones, που φέρνουν τις υπηρεσίες αυτές δύο κλικ μακριά, η φιλοσοφία που την εμπνέει μόνο καινούργια δεν είναι. Βασίζεται στις κλασικές αρχές που διέπουν μία ανοιχτή αγορά. Πρωτίστως βασίζεται στις αντίστροφες ανάγκες που έχουν συχνά οι άνθρωποι και στην ανάγκη τους να έρθουν ο ένας με τον άλλον κοντά για να τις ικανοποιήσουν.
Για παράδειγμα, εγώ θέλω να πάω από την Καλαμαριά στην Αριστοτέλους και θα πλήρωνα 5 ευρώ για αυτό. Η Μαρία χρειάζεται 5 ευρώ και θα δεχόταν να εξυπηρετήσει κάποιον με το αυτοκίνητό της για να τα κερδίσει. Η ψηφιακή πλατφόρμα μας φέρνει κοντά, όμως η συναλλαγή είναι η αντίστοιχη με αυτές που συμβαίνουν από αρχαιοτάτων χρόνων σε τοπικές αγορές.
Δεν έχει διαφορά από τη λαϊκή αγορά, όπου πληρώνω 2 ευρώ για αβγά επειδή αξιολογώ τα αβγά πιο σημαντικά από τα 2 ευρώ μου, ενώ ο έμπορος πουλά επειδή αξιολογεί τα 2 ευρώ μου ως περισσότερο σημαντικά από τα αβγά του. Κερδίζουμε και οι δύο, καθώς ικανοποιήσαμε τις αντίστροφες ανάγκες και προτιμήσεις μας: εγώ να πάω στην Αριστοτέλους ή να αγοράσω τα αβγά, η Μαρία και ο έμπορος να κερδίσουν το εκάστοτε ποσό που έβαλαν στην τσέπη.
Φυσικά στην περίπτωση του μισθώματος του οχήματος της Μαρίας ένα ποσοστό από τη συναλλαγή θα πάει και στον πάροχο της πλατφόρμας που μας έφερε κοντά. Ωστόσο αυτό είναι λογικό και δίκαιο, καθώς, αν δεν υπήρχε η πλατφόρμα, η συναλλαγή δεν θα είχε γίνει ποτέ.
Η συνεργατική οικονομία έχει γεννήσει πολλές αντιδράσεις. Κάτι τέτοιο είναι λογικό, όπως για κάθε τι καινούργιο, που διαταράσσει κατεστημένες ισορροπίες, δηλαδή για τις λεγόμενες «disruptive technologies». Για παράδειγμα, οι πλατφόρμες μίσθωσης οχημάτων έχουν βρεθεί παγκοσμίως στο στόχαστρο όχι μόνο των συνδικάτων των ταξί για ευνόητους λόγους, αλλά και πολλών πολιτικών, που αισθάνονται ότι η τεχνολογία είναι ένα βήμα μπροστά από τη διάθεσή τους να ελέγξουν και να βάλουν κανόνες.
Επίσης πολλοί ισχυρίζονται ότι τέτοιες τεχνολογίες οδηγούν τους εργαζομένους να συμφιλιωθούν με εξατομικευμένη εργασία χωρίς δικαιώματα, όπου η περιστασιακή δουλειά για χαρτζιλίκι αντικαθιστά την προοπτική μίας σταθερής καριέρας.
Επίσης μία ερώτηση που προκαλεί διαφωνίες έχει να κάνει με το αν οι εργαζόμενοι που παρέχουν υπηρεσίες μέσα από τέτοιες πλατφόρμες είναι αυτοαπασχολούμενοι ή υπάλληλοι των εταιριών στις οποίες οι πλατφόρμες ανήκουν και οι οποίες είναι συχνά επιχειρηματικοί κολοσσοί.
Σε πολλές περιπτώσεις οι τοπικές αρχές βρίσκουν έναν τρόπο συνύπαρξης με τις νέες αυτές τεχνολογίες, συνήθως έναντι αντιτίμου με τη μορφή ενός φόρου προστιθέμενης αξίας και κάποιων κανόνων ασφαλείας.
Άλλες φορές τοπικοί φορείς, συνδικαλιστές, επαγγελματικοί σύλλογοι και κρατικοί μηχανισμοί πολεμούν αυτές τις εφαρμογές και βάζουν εμπόδια στη λειτουργία τους.
Υπάρχουν δύο γραμμές άμυνας για την υπεράσπιση της συνεργατικής οικονομίας. Η πρώτη έχει να κάνει με πρακτικά επιχειρήματα. Οι εργαζόμενοι στη συνεργατική οικονομία θα ήταν σαφώς σε χειρότερη μοίρα αν δεν είχαν τη δυνατότητα να κάνουν αυτό που κάνουν. Ειδικά σε καιρούς οικονομικής καχεξίας, όπου υπάρχει τόσο πολύ ανενεργό κεφάλαιο, θα ήταν ανήθικο να τους αρνηθεί κάποιος την επιλογή να έχουν αυτό το επιπλέον εισόδημα κάνοντας κάποιες κούρσες με το αυτοκίνητο ή νοικιάζοντας ένα υπνοδωμάτιο στο εξοχικό της γιαγιάς. Αντίστοιχα, οι πελάτες τους έμπρακτα δείχνουν ότι θεωρούν σημαντικές και καλές τέτοιες υπηρεσίες με το να τις χρησιμοποιούν.
Ωστόσο το πιο δυνατό επιχείρημα για την υπεράσπιση της συνεργατικής οικονομίας είναι ηθικό. Οι εθελούσιες συναλλαγές που λαμβάνουν χώρα στη συνεργατική οικονομία είναι η ελεύθερη έκφραση της βούλησης δύο ή περισσότερων ανθρώπων. Δεν παραβιάζουν τα δικαιώματα κανενός (ο οικονομικός προστατευτισμός ενός κλάδου δεν συνιστά δικαίωμα) και ως εκ τούτου κανείς δεν θα έπρεπε να έχει το ηθικό ανάστημα να σταματήσει μία τέτοια συναλλαγή, που είναι μία έκφραση της αρχής της «αυτοκτησίας» και της ελεύθερης βούλησης όσων συμμετέχουν σε αυτή.
Επί αιώνες διάφοροι επαναστάτες κήρυτταν ότι η κοινωνική απελευθέρωση θα έρθει όταν οι εργάτες αποσπάσουν με τη βία τα μέσα παραγωγής. Η συνεργατική οικονομία υπόσχεται κάτι πιο ριζοσπαστικό, πλην ειρηνικό: ότι οι εργαζόμενοι θα μετατρέψουν αυτό που ήδη τους ανήκει (το αυτοκίνητο, το δωμάτιο ή το ταλέντο τους) σε δικό τους μέσο παραγωγής. Είναι μία επανάσταση που μόλις έχει αρχίσει, εξελίσσεται παγκόσμια και είναι δύσκολο να ανατραπεί, καθώς βασίζεται στην επιθυμία των ανθρώπων να κάνουν πράγματα και να έρθουν κοντά για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους.
Dr. Νίκος Σωτηρακόπουλος,
Λέκτορας Κοινωνικών Επιστημών Loughborough University
