Από οποιαδήποτε πλευρά και αν προσεγγίσουμε την ανθρώπινη κοινωνία, είμαστε υποχρεωμένοι σε κάθε περίπτωση να εξετάζουμε το ανθρώπινο ον μέσα στο πλέγμα των διαπροσωπικών του σχέσεων. Από τη μελέτη των πρωτόγονων πολιτισμών και των σύγχρονων κοινωνιών προκύπτουν στοιχεία τα οποία μας πείθουν ότι οι άνθρωποι ζούσαν πάντα σε ομάδες, που χαρακτηρίζονταν από έντονες και μόνιμες σχέσεις μεταξύ των μελών τους, και πως η ανάγκη του «ανήκειν» αποτελεί ένα πανίσχυρο, θεμελιώδες και καθολικό κίνητρο.
Υπό αυτήν την έννοια δεν είμαστε απλώς κοινωνικά ζώα που απολαμβάνουμε τη συντροφιά των συνανθρώπων μας, αλλά έχουμε και την έμφυτη τάση να αναζητούμε την προσοχή των άλλων μελών του είδους μας και ιδίως την ευνοϊκή τους μεταχείριση. Δε θα μπορούσε να επινοήσει κανείς πιο μοχθηρή τιμωρία, αν κάτι τέτοιο ήταν πρακτικά δυνατό, από το να αφήσει έναν άνθρωπο ελεύθερο μέσα στην κοινωνία, και αυτός να παραμένει απολύτως απαρατήρητος από όλα της τα μέλη.
Αν λάβουμε υπόψη μας τα παραπάνω, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε για ποιο λόγο οι ομάδες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικής, κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής των ανθρώπων, οι οποίες δημιουργούνται με στόχο να εξυπηρετήσουν πολλούς και διαφορετικούς κάθε φορά σκοπούς. Τι ακριβώς σημαίνει, όμως, ομάδα και πώς ορίζεται;
Ομάδα ορίζεται ως μια συνάθροιση ατόμων στην οποία κάθε άτομο έχει συνείδηση της παρουσίας των άλλων, αλληλεπιδρά, δέχεται ότι έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις ως μέλος αυτής, μοιράζεται μια κοινή ταυτότητα, ενώ παράλληλα βιώνει κάποια μορφή εξάρτησης από τους άλλους για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ομάδα μπορεί να είναι μια οικογένεια, μια σχολική τάξη, οι εργαζόμενοι σε μια επιχείρηση κτλ. Είναι σημαντικό, όμως, να τονιστεί ότι, για να υπάρξει ομάδα, θα πρέπει να υπάρχει αλληλεπίδραση των μελών της ομάδας ως προς την επίτευξη συγκεκριμένων διαδικασιών και στόχων. Με άλλα λόγια, εάν η εργασία της ομάδας είναι τέτοια που απαιτεί την εξάρτηση του ενός μέλους από το άλλο για την ολοκλήρωσή της, τότε δημιουργείται μια πολύ ισχυρή δυναμική.
Με βάση όλα τα παραπάνω κατανοούμε ότι δεν μπορεί να ζήσει κανείς μόνος του, ανήκοντας στον εαυτό του και πουθενά αλλού. Η αντίληψη του ατόμου για την ταυτότητά του χαρακτηρίζεται από δύο στοιχεία: την αίσθηση του ανήκειν και την αίσθηση του διαφέρειν, που θεμελιώνονται μέσα στην οικογένεια. Αναζητώντας την ασφάλεια, το αναπτυσσόμενο παιδί τείνει να καλλιεργήσει και να τονίσει εκείνες τις πλευρές και τα γνωρίσματα του εαυτού του που γίνονται αποδεκτά, και να καταστείλει ή να απαρνηθεί εκείνα που αποδοκιμάζονται. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, βιώνει μια εσωτερική σύγκρουση προσπαθώντας να μείνει όσο πιο κοντά γίνεται στον εαυτό του, αλλά παράλληλα να ενταχθεί και στην ομάδα της οικογένειας θυσιάζοντας τα χαρακτηριστικά ή τα γνωρίσματα του εαυτού του που δεν γίνονται αποδεκτά.
Την ίδια σύγκρουση βιώνει μπαίνοντας και στην ομάδα των συνομηλίκων του είτε τη σχολική είτε τη φιλική, ενώ ως ενήλικας τα ίδια ακριβώς αμφιθυμικά συναισθήματα βιώνει όντας μέλος της επαγγελματικής του ομάδας πια. Προσπαθεί όσο γίνεται να ενταχθεί στην ομάδα αφομοιώνοντας τους κώδικες επικοινωνίας της, τις νόρμες και τα όρια της, ενώ παράλληλα προσπαθεί να διατηρήσει την ατομικότητα του για να μην «καταστραφεί» τελικά εκείνη από την ομάδα και, εν τέλει, αφανιστεί.
Επομένως, γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η αυτό-εικόνα και η αυτοεκτίμηση επηρεάζονται άμεσα από την ομάδα. Μέσα από την «κοινωνική σύγκριση» με τους ομολόγους μας στην ομάδα, παίρνουμε ζωτικές πληροφορίες για τον εαυτό μας ως προς το τι είμαστε και τι αξίζουμε. Η αίσθηση της αυτοαξίας ενθαρρύνει το ανήκειν σε μια ομάδα, όπως και αντίστροφα ο αποκλεισμός μειώνει την αυτοεκτίμηση. Ικανοποιούμαστε, δηλαδή, όταν μια ομάδα μάς αναζητά και μας αποδέχεται και στεναχωριόμαστε όταν μας αγνοεί και μας αποκλείει. Όταν αντιληφθούμε ότι μια ομάδα αρχίζει να μας απορρίπτει, αλλάζουμε τη συμπεριφορά μας για να ξαναγίνουμε αποδεκτοί. Παράλληλα, αξιολογούμε αρνητικά την ομάδα που μας εξοστρακίζει και μειώνουμε τη δική μας θέληση να ανήκουμε σε αυτήν.
Με κάποιο τρόπο, είτε πιο έντονο ή λιγότερο, όλοι μας σε κάποιο βαθμό έχουμε βιώσει τα συναισθήματα που περιγράφηκαν παραπάνω με την εισαγωγή μας σε κάποια ομάδα και, είτε τα συνειδητοποιούμε είτε όχι, καθορίζουν σε πολύ σημαντικό βαθμό και τον άτυπο ρόλο που τελικά επιλέγουμε ως μέλος της ομάδας, καθώς και την επιτυχία μας στο έργο αυτής.
Εβελίνα Κοκκίνη
Σύμβουλος Καριέρας και Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Επιστημονική Συνεργάτης της Career In Progress
